عملکرد مناطق آزاد و ویژه اقتصادی
عملکرد مناطق آزاد تجاری صنعتی ایران
جهت بررسی عملکرد مناطق آزاد، چند شاخص اصلی وجود دارد که مستقیماً مربوط به اهداف تشکیل این مناطق هستند.
این مطلب را مطالعه نمایید: آشنایی کلی با مناطق آزاد ایران
صادرات و واردات مناطق آزاد تجاری صنعتی
3 نوع کلی برای صادرات مناطق آزاد وجود دارد که بدون تفکیک این انواع، نمی‌توان به تحلیل درستی از عملکرد مناطق آزاد رسید. این 3 نوع عبارتند از:
- صادرات حاصل از تولید در مناطق آزاد به خارج از کشور (صادرات قطعی)؛
- صادرات حاصل از تولید در مناطق آزاد به سرزمین اصلی؛
- صادرات مجدد.
صادرات نوع اول از اهمیت ویژه‌ای نسبت به سایر انواع صادرات برخوردار بوده و یکی از اهداف اصلی مناطق آزاد محسوب می‌شود. جدول زیر آمار عملکرد صادراتی مناطق آزاد در سال‌های اخیر را به تفکیک انواع اشاره شده به نمایش می‌گذارد.
در مورد صادرات مناطق آزاد دو نکته زیر قابل توجه است:
- – نوع دیگری از صادرات وجود دارد که کالای داخلی (سرزمین اصلی) صرفا از طریق گمرکات جمهوری اسلامی ایران مستقر در مناطق آزاد صادر می‌شود و مناطق هیچ نقش و تاثیری از نظر درآمدی و فرایندی بر آن ندارند.
- – دو تعریف برای صادرات مجدد وجود دارد، اول: صادرات عین کالای وارد شده به منطقه، به خارج از کشور، و دوم: ایجاد حدود 5 درصد ارزش افزوده و صادرات مجدد کالا به خارج از کشور
واردات قانونی در 2 حالت کلی از طریق مناطق آزاد صورت می‌گیرد:
- واردات به سرزمین اصلی از طریق مناطق آزاد (یکی از منابع درآمدی مناطق، معروف به واردات تبصره 2 که سالانه تا سقف 3 میلیارد دلار است).
- واردات به محدوده منطقه به منظور: تولید، عرضه و مصرف در مناطق آزاد.
هر 2 حالت فوق از معافیت وارداتی برخوردار هستند. در حالت اول، 15 درصد ارزش CIF کالای وارداتی به سرزمین اصلی از مسیر مناطق آزاد، به‌عنوان عوارض از سوی سازمان منطقه قابل اخذ خواهد بود که غالباً مناطق آزاد جهت ایجاد جذابیت، درصدی از آن‌را برای بازرگان تخفیف قائل شده و به‌صورت میانگین حدود 10 درصد از ارزش کالا را دریافت می‌نمایند. حالت دیگر نیز از پرداخت حقوق ورودی به‌صورت کامل معاف است.
حجم واردات به مناطق آزاد به تفکیک نوع واردات
مقایسه مجموع واردات و صادرات از طریق مناطق آزاد
نمودار زیر، مجموع واردات و صادرات مناطق آزاد طی سال‌های 91 تا 97 را نشان داده و با یکدیگر مقایسه می‌نماید.
بدون در نظر گرفتن عامل سرزمین اصلی، یعنی حذف شاخص‌های “صادرات مجدد و کالا به سرزمین اصلی” و “واردات به مقصد سرزمین اصلی”، شاخص دقیق‌تری از عملکرد مناطق آزاد در این حوزه نمایان خواهد شد؛ لذا نمودار زیر واردات محصولات نهایی به محدوده مناطق آزاد (واردات برای مصرف در منطقه و فروش کالای همراه مسافر) را با میزان صادرات کالای حاصل از تولید در منطقه به خارج از کشور (صادرات قطعی) مقایسه می‌نماید.
مقایسه صادرات مناطق آزاد با صادرات کل کشور
مقایسه صادرات مناطق آزاد با صادرات کالا کل کشور (میلیون دلار)
| نوع صادرات | سال 92 | سال 93 | سال 94 | سال 95 | سال 96 | سال 97 | مجموع |
| صادرات کالا و خدمات مناطق آزاد | 141 | 341 | 261 | 349 | 484 | 490 | 2.066 |
| صادرات مجدد مناطق آزاد | 51 | 28 | 383 | 465 | 563 | 527 | 2.017 |
| مجموع صادرات کالا، خدمات و صادرات مجدد مناطق آزاد | 192 | 369 | 644 | 814 | 1047 | 1017 | 4.083 |
| صادرات کالا کل کشور | 41,920 | 50,561 | 42,429 | 43,930 | 46,982 | 44,310 | 270,132 |
سرمایه‌گذاری خارجی
شاخص اول، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) در مناطق آزاد است. نمودار زیر میزان سرمایه‌گذاری خارجی در این مناطق را طی 27 سال اخیر نشان می‌دهد:
مطابق نمودار فوق، به‌طور میانگین سرمایه‌گذاری خارجی تحقق یافته در مجموع 7 منطقه آزاد کشور سالانه معادل 192.3 میلیون دلار است. البته مشخص نیست که این میزان سرمایه‌گذاری غالباً در کدام یک از بخش‌های تجاری، خدماتی، زیرساختی و یا صنعتی قرار گرفته است، لکن شواهد و مستنداتی که در بخش‌های آتی به آن‌ها اشاره می‌شود تا حدودی سمت‌وسوی سرمایه‌گذاری در این مناطق را نشان خواهد داد.
بیش از 50 درصد سرمایه‌گذاری خارجی در مناطق آزاد، متعلق به منطقه آزاد کیش است. نمودار زیر مجموع سرمایه‌گذاری خارجی سال‌های 72 تا 97 در مناطق آزاد را به تفکیک هر منطقه نشان می‌دهد. باید توجه نمود که مناطق آزاد اروند، انزلی و ارس در سال 82 و منطقه آزاد ماکو در سال 89 به تصویب رسیده‌اند.
جدول زیر میزان سرمایه‌گذاری خارجی در کشور را به نمایش می‌گذارد. مطابق این آمار، میانگین سرمایه‌گذاری خارجی در سال‌های 2010 تا 2018، معادل 3.518 میلیارد دلار است. درصورتی‌که میانگین سرمایه‌گذاری خارجی در مناطق آزاد طی سال‌های 89 تا 97، به‌صورت میانگین معادل 177 میلیون دلار در سال است؛ به عبارت دیگر جذب سرمایه خارجی در مناطق آزاد حدود 5 درصد کل سرمایه‌گذاری خارجی در ایران است.
میزان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران، گزارش سالیانه کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل (آنکتاد)
سرمایه‌گذاری داخلی مناطق آزاد تجاری صنعتی
در سال‌های اخیر، آمار سرمایه‌گذاری داخلی نسبت به سرمایه‌گذاری خارجی در مناطق آزاد وضعیت بهتری دارد.
طبق گزارش دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد و نمودار فوق، میانگین سرمایه‌گذاری داخلی در مجموع مناطق آزاد کشور در 18 سال اخیر، سالیانه معادل 2615 میلیارد تومان بوده است.
مطابق نمودار زیر، بیش از 80 درصد سرمایه‌گذاری داخلی در مجموع سال‌های 80 تا 97 متعلق به مناطق آزاد چابهار و کیش می‌باشد.
جدول زیر، میزان اشتغال ایجاد شده در مناطق آزاد را طی سال‌های 92 تا 97 نشان می‌دهد. مطابق این آمار، سالیانه حدود 20 هزار اشتغال جدید در مجموع 7 منطقه آزاد کشور ایجاد می‌شود. مطابق گزارش مسئولین مربوطه از جمله در وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، در سال‌های اخیر سالانه حدود 500 هزار فرصت شغلی در کشور ایجاد شده است. لذا مناطق آزاد معادل 4 درصد اشتغالزایی کل کشور را بر عهده دارند.
| سال | اشتغالزایی (نفر) |
| 1392 | 19.690 |
| 1393 | 24.076 |
| 1394 | 19.032 |
| 1395 | 20.985 |
| 1396 | 14.264 |
| 1397 | 27.180 |
میزان اشتغالزایی در مناطق آزاد- منبع: دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد
بر اساس گزارش دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد، تا پایان سال 97 حدود 304 هزار نفر در این مناطق شاغل هستند (بدون احتساب مشاغل دولتی و مشاغل بدون بیمه).
شرکت‌های ثبت شده در مناطق آزاد
هر کدام از شرکت‌های مناطق آزاد کشور، در گرایش‌های متنوعی اقدام به ثبت و یا فعالیت نموده‌اند. این گرایش‌ها عبارتند از تجاری، خدماتی، صنعتی و گردشگری.
مجموع شرکت‌های ثبت شده در مناطق آزاد طی سال‌های 80 تا 92 به تفکیک گرایش‌های مذکور، مطابق نمودار زیر است. اطلاع از میزان سرمایه‌گذاری در هر بخش جلوه شفاف‌تری از فعالیت در مناطق آزاد ارائه خواهد داد لکن در این زمینه آمار جامعی منتشر نشده است.
مطابق نمودار زیر، اغلب فعالیت‌های اقتصادی در مناطق آزاد جنبه تجاری داشته و صرفاً حدود 11 درصد از شرکت‌های ثبت‌شده خواهان سرمایه‌گذاری در حوزه صنعت و تولید در مناطق آزاد هستند.
بر اساس آمار، سالانه به‌صورت میانگین حدود 1500 شرکت در مجموع مناطق آزاد کشور به ثبت می‌رسند.
جدول زیر تعداد واحدهای صنعتی مناطق آزاد (به جز منطقه ماکو) را در اواخر سال 94 نشان می‌دهد. طبق این جدول که توسط دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد منتشر شده است، مجموعا 374 واحد صنعتی فعال در 6 منطقه آزاد کشور وجود دارد. ایجاد برخی از این واحدهای صنعتی مربوط به قبل از تصویب مناطق آزاد است.
| منطقه آزاد | تعداد واحد صنعتی | متوسط حجم سرمایه‌گذاری ثابت (میلیارد ریال) | متوسط نیروی انسانی (نفر) |
| قشم | 140 | 41513 | 27 |
| چابهار | 65 | 16296 | 20 |
| اروند | 63 | 636216 | 108 |
| ارس | 58 | 9195 | 27 |
| کیش | 33 | 7313 | 33 |
| انزلی | 25 | 77283 | 31 |
تعداد واحدهای صنعتی، متوسط سرمایه‌گذاری ثابت و متوسط نیروی انسانی
طبق این آمار، تا سال 94 حدود 4888 هزار میلیارد تومان سرمایه‌گذاری ثابت در حوزه واحدهای تولیدی مناطق آزاد به ثبت رسیده است. در صورت وجود اطلاعات پیرامون زمان تاسیس این واحدها و درصد سرمایه‌گذاری محقق شده، می‌توان نقش مناطق آزاد را در افزایش واحدهای صنعتی ارزیابی نمود که متاسفانه در حال حاضر امکان دسترسی به این آمار وجود ندارد.
982 واحد تولیدی در این مناطق به ثبت رسیده که غالبا در حوزه‌های شیمیایی و پلیمر، فولاد، غذایی، دارویی و بهداشتی فعالیت می‌کنند.
| طبقه بندی | تعداد واحدها |
| شیمیایی و پلیمر | 224 |
| غذایی، دارویی و بهداشتی | 194 |
| فلزی | 184 |
| کانی غیرفلزی | 156 |
| سلولزی | 119 |
| برق و الکترونیک | 58 |
| نساجی و چرم | 47 |
| جمع | 982 |
حوزه‌های فعالیت واحدهای تولیدی مناطق آزاد تجاری صنعتی
تعداد واحدهای تولیدی – صنعتی مناطق آزاد تجاری صنعتی
بانک و بیمه در مناطق آزاد
تأسیس و اداره بانک و بیمه در مناطق آزاد، دارای قوانین و مقررات خاصی به‌منظور سهولت و کاهش بوروکراسی در این امور است. مناطق آزاد ایران در جذب بانک خارجی عملکرد موفقی نداشته‌اند. هیچ بانک خارجی در مناطق آزاد به ثبت نرسیده و هم‌اکنون فقط 3 بانک خارجی، در مناطق آزاد دارای شعبه هستند. اسامی این بانک‌ها عبارتند از المستقبل (فیوچر)، استاندار چارتر و بانک تجارت ایران و اروپا که شعب همگی آن‌ها در کیش مستقر است. حجم فعالیت و مبادلات این سه شعبه از میزان قابل توجهی برخوردار نیست.
شعب بانک‌های داخلی که در مناطق آزاد مستقر هستند، تابع مقررات سرزمین اصلی بوده و نظام پولی و مالی آن همانند سایر نقاط کشور است. در حوزه‌ی فعالیت‌های بیمه‌ای نیز هیچ شرکت و سرمایه‌گذار خارجی در مناطق آزاد حضور نداشته و صرفاً 8 شرکت بیمه داخلی در این مناطق به ثبت رسیده‌اند. شرکت‌های بیمه‌ای مناطق آزاد در قالب شرایط و مقررات خاص این مناطق قادر به فعالیت هستند. اسامی بیمه‌های مناطق آزاد مطابق جدول 17 است.
این مطلب را مطالعه کنید: ارتقاء امنیت سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد با خدمات نوین بیمه‌ای
تمامی شرکت‌های بیمه در مناطق آزاد غیردولتی محسوب می‌شوند لکن بیمه ایران یکی از اصلی‌ترین سهامداران بیمه “ایران معین” است. برخی معتقدند بیمه “ایران معین” شعبه بیمه ایران در مناطق آزاد است که به دلیل محدودیت‌های حضور بیمه‌های دولتی (سرزمین اصلی) در مناطق آزاد، این شرکتِ بیمه افتتاح گردیده است. این بیمه با توان مالی بالا نسبت به سایرین در مناطق آزاد، قابلیت پوشش انواع ریسک‌ها را با قیمت نازل‌تر دارد.
ردیف | شرکت بیمه | سال تأسیس |
1 | امید | 83 |
2 | حافظ | 83 |
3 | اتکایی امین | 83 |
4 | ایران معین | 84 |
5 | اتکایی ایرانیان | 88 |
6 | متقابل کیش | 90 |
7 | آسماری | 91 |
8 | متقابل اطمینان متحد قشم | 91 |
جشرکت‌های بیمه در مناطق آزاد ایران، بیمه مرکزی جمهوری اسلامی ایران
تعداد بانک‌ها بیمه‌ها و صرافی‌ها در مناطق آزاد
عملکرد مناطق ویژه اقتصادی
منطقه ویژه اقتصادی به محدوده جغرافیایی در داخل مرز کشور اطلاق می‌شود که قوانین تجاری حاکم بر آن، در قیاس با سایر نقاط کشور از محدودیت کمتری برخوردار است. مطابق مواد ۸ و ۲۰ قانون مناطق ویژه، محدوده مناطق ویژه اقتصادی جزو قلمرو گمرکی جمهوری اسلامی ایران نمیباشد و گمرک مکلف است با رعایت مفاد قانون مناطق ویژه اقتصادی، در مبادی ورودی و خروجی آن‌ها به منظور اعمال مقررات مربوط به صادرات و واردات استقرار یابد.
این مطلب را مطالعه نمایید: آشنایی کلی با مناطق ویژه اقتصادی
بررسی عملکرد مناطق ویژه اقتصادی ایران
عملکرد صادراتی مناطق ویژه اقتصادی
همانطور که می‌دانید، صادرات مشتقات نفتی و گازی، حجم قابل توجهی از صادرات کشور را به خود اختصاص داده است. در ادامه نسبت صادرات مشتقات نفتی و گازی به سایر صادرات کشور طی سال‌های 92 تا 97 مورد بررسی قرار گرفته است.
نسبت صادرات مشتقات نفت و گاز به سایر صادرات کشور
مبدا صادرات مشتقات نفتی و میعانات گازی کل کشور
طبق آمارهای رسمی، کمتر از یک سوم (28 درصد) صادرات مشتقات نفتی و گازی کشور از خارج از مناطق ویژه اقتصادی انجام می‌گیرد. درواقع 72 درصد صادرات مشتقات نفتی و میعانات گازی کشور، از مبدا مناطق ویژه اقتصادی انجام شده است.
حجم قابل توجه صادرات مشتقات نفتی و گازی از مناطق ویژه اقتصادی، آمارهای دبیرخانه مناطق آزاد و ویژه پیرامون مورد عملکرد این مناطق را تحت تاثیر قرار داده است. چراکه معمولا در رسانه‌ها، تجمیع صادرات از این مناطق (مناطق ویژه اقتصادی + مناطق آزاد) منتشر شده و شفافیت لازم در تفکیک صادرات مناطق آزاد از صادرات مناطق ویژه و همچنین صادرات کالا و صادرات مشتقات نفتی وجود ندارد.
از طرفی برخی از کارشناسان معتقدند، ویژه بودن برخی مناطقی (ازجمله منطقه ویژه پارس (عسلویه) که نقش به سزایی در صادرات کل کشور دارند)، تاثیر چندانی در میزان تاثیرگذاری و موفقیت این مناطق در صادرات کشور را نداشته است. به عبارت دیگر، به زعم برخی کارشناسان، مناطقی نظیر عسلویه و یا بند شهید رجایی، چه منطقه ویژه باشند چه نباشند، با توجه به ماهیت کارکردی خود، نقش پر رنگ خود را در پازل صادراتی کشور ایفا خواهند کرد.
بررسی میزان صادرات مشتقات نفتی و میعانات گازی در صادرات مناطق ویژه اقتصادی
مقایسه صادرات کل کشور و مناطق ویژه بدون احتساب صادرات مشتقات نفت و گاز (میلیون دلار)
جدول صادرات مناطق ویژه اقتصادی و صادرات کل کشور
نوع صادرات | سال 92 | سال 93 | سال 94 | سال 95 | سال 96 | سال 97 | مجموع |
صادرات مشتقات نفت و گاز مناطق ویژه | 16,494 | 21,614 | 15,240 | 18,075 | 18,831 | 14,890 | 105,144 |
صادرات مشتقات نفت و گاز کل کشور | 17,900 | 44,044 | 19,953 | 23,811 | 21,549 | 19,085 | 146,342 |
مقایسه (صادرات میعانات و پتروشیمی از سه منطقه ویژه با صادرات میعانات و پتروشیمی کل کشور) | 92.15 | 49.07 | 76.38 | 75.91 | 87.39 | 78.02 | 71.85 |
سایر صادرات مناطق ویژه | 1,295 | 1,045 | 1,588 | 2,500 | 2,715 | 1,338 | 10,481 |
سایر صادرات کل کشور | 24,020 | 6,517 | 22,476 | 20,119 | 25,433 | 25,225 | 123,790 |
مقایسه (صادرات سایر مناطق ویژه با صادرات سایر کل کشور) | 5.4 | 16 | 7.1 | 12.4 | 10.7 | 5.3 | 8.5 |
واردات مناطق ویژه اقتصادی
واردات به مناطق ویژه اقتصادی به مواد اولیه، تجهیزات و ماشین آلات تولیدی واحدهای صنعتی فعال در این مناطق اختصاص دارد. مجموع واردات به این مناطق طی سال‌های 92 تا 97، رقم 32،569 میلیون دلار است.
میزان واردات مناطق ویژه اقتصادی طی سال‌های 92 تا 97
عنوان | 1392 | 1393 | 1394 | 1395 | 1396 | 1397 | مجموع |
واردات مناطق ویژه اقتصادی | 3،860 | 8،976 | 5،427 | 5،353 | 4،857 | 4،097 | 32،569 |
سرمایه گذاری خارجی در مناطق ویژه اقتصادی
میزان سرمایه‌گذاری خارجی (مستقیم و مشارکتی) تحقق یافته در مناطق ویژه اقتصادی طی سال‌های 92 تا 97
عنوان | 1392 | 1393 | 1394 | 1395 | 1396 | 1397 | مجموع |
سرمایه گذاری خارجی | 756 | 291 | 7 | 44 | 176 | 2 | 1،275 |
سرمایه‌گذاری داخلی در مناطق ویژه اقتصادی
عنوان | 1392 | 1393 | 1394 | 1395 | 1396 | 1397 | مجموع |
سرمایه گذاری داخلی ریالی | 237،872 | 9،337 | 20،292 | 43،335 | 71،465 | 32،957 | 415،298 |
سرمایه گذاری داخلی ارزی | — | 6،741 | 4،122 | 4،174 | 2،422 | 2،978 | 20،436 |
نمودارهای سرمایه‌گذاری داخلی ارزی و ریالی طی سال‌های 92 تا 97 در مناطق ویژه اقتصادی
میزان اشتغال و واحدهای فعال در مناطق ویژه اقتصادی
شاخص | سال | مناطق ویژه غیربندری | مناطق ویژه بندری | جمع |
اشتغال در مناطق ویژه اقتصادی (نفر) | 92 | 146,215 | 1,178 | 147,393 |
93 | 137,629 | 6,230 | 143,859 | |
94 | 150,170 | 14,573 | 164,743 | |
95 | 159,258 | 11,204 | 170,462 | |
تعداد واحد فعال در مناطق ویژه اقتصادی | 92 | 476 | 74 | 550 |
93 | 553 | 99 | 652 | |
94 | 515 | 145 | 660 | |
95 | 551 | 160 | 711 |
منبع: گزارش دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد به کمیسیون اقتصادی مجلس-آبان 96
